Σήμερα σε όλο τον κόσμο υπάρχουν πάνω από 20 χιλιάδες είδη μελισσών που ανήκουν σε 700 γένη και 10 οικογένειες.
Η μέλισσα είναι έντομο, της τάξης των Υμενοπτέρων, της οικογένειας των Μελισσών (Apidae), του γένους Apis.
Η κοινή μέλισσα, η Apis Mellifera, δηλαδή η Μέλισσα η Μελιτοφόρος, η γνωστή μας μέλισσα, είναι το πιο κοινό και διαδεδομένο είδος και είναι εξαπλωμένο σε Ευρώπη, Αμερική, Αυστραλία, Αφρική, Εγγύς Ανατολή και φυσικά στην Ελλάδα. Στην Ελλάδα συναντάται η Apis Cercopia και η Apis Macedonica.
Στην Βόρεια Ελλάδα συναντάται η Apis Mellifera Macedonica, ένα υποείδος της Apis Mellifera, η οποία είναι ήρεμη και ήσυχη και θεωρείται η πιο «ευγενική» μέλισσα. Προσανατολίζεται εύκολα, συλλέγει εύκολα τη τροφή της και παράγει πολύ μέλι. Είναι μικρή σε μέγεθος, με πυκνό και κοντό τρίχωμα, αλλά λεπτή και μακριά προβοσκίδα (6,7 χιλιοστά).
Το σώμα της μέλισσας αποτελείται από 3 μέρη : το κεφάλι, το θώρακα και την κοιλιά.
Α. Στο κεφάλι διακρίνουμε :
1. Δύο μεγάλα, σύνθετα μάτια, που αποτελούνται από πάρα πολλά μικρά μάτια, τα οματίδια και βοηθούν τη μέλισσα να βλέπει παραστάσεις. Με τα σύνθετα μάτια οι μέλισσες αντιλαμβάνονται τη θέση του ήλιου ακόμα και όταν είναι κρυμμένος πίσω από κάποιο βουνό γιατί έχει τη δυνατότητα να αντιλαμβάνεται το πολωμένο φως ή πίσω από τα σύννεφα, γιατί η μέλισσα μπορεί και αντιλαμβάνεται το υπεριώδες φως.
2. Τρία απλά μάτια στο κέντρο του κεφαλιού, που σχηματίζουν τρίγωνο, για να αντιλαμβάνεται τις αλλαγές στην ένταση του φωτός.
3. Δυο κεραίες ανάμεσα στα μάτια, όπου βρίσκονται τουλάχιστον 7 τύποι αισθητηριών οργάνων. Οι κεραίες είναι τα όργανα της όσφρησης, της γεύσης και της ακοής.
4. Το στόμα, ένα πολύπλοκο όργανο, με 2 σιαγόνες και την προβοσκίδα. Η προβοσκίδα είναι το κύριο όργανο αναρρόφησης νέκταρος, μελιτώματος και νερού. Όσο πιο μακριά είναι η προβοσκίδα μιας μέλισσας, τόσο καλύτερη συλλέκτρια είναι.
Β. Ο Θώρακας αποτελείται από:
1. Τα πόδια. Έχει 3 ζευγάρια πόδια τριχωτά και στις άκρες νύχια αγκιστρωτά. Στα πίσω πόδια έχει μικρές κοιλότητες, τα καλάθια, εκεί όπου βάζει τη γύρη και τη μεταφέρει.
2. Τα φτερά, βρίσκονται στο μπροστινό μέρος του θώρακα και είναι 2 ζευγάρια μεμβρανωδών φτερών. Κατά την πτήση το πρώτο ζευγάρι ενώνεται με το δεύτερο ζευγάρι φτερών με άγκιστρα. Είναι πολύ λεπτά αλλά δυνατά, για να μπορεί να πετά μακριά για τη συλλογή της τροφής της.
Γ. Η κοιλιά, που είναι χωρισμένη σε δακτυλίους και ανάμεσά τους βρίσκονται οι κηρογόνοι αδένες. Στην κοιλιά,είναι το σύνολο των εσωτερικών οργάνων της και στον τελευταίο δακτύλιο βρίσκεται το κεντρί, το οποίο συνδέεται με ένα αδένα που έχει μέσα το δηλητήριο.
Ανατομικά η μέλισσα αποτελείται από :
1. Tο πεπτικό και απεκκριτικό σύστημα.
2. Tο κυκλοφορικό σύστημα, το οποίο αποτελείται από την καρδιά και την αορτή. Δεν υπάρχουν φλέβες και αρτηρίες. Η αιμολέμφος μεταφέρει τα θρεπτικά συστατικά από το στομάχι στα κύτταρα που τα χρειάζονται.
3. Tο αναπνευστικό σύστημα. Η μέλισσα αναπνέει παθητικά. Ο αέρας εισέρχεται στο σώμα της μέλισσα από μικρές τρύπες που υπάρχουν σε διάφορα σημεία του σώματός της.
4. Tο νευρικό σύστημα που αποτελείται από νευρικά κύτταρα που συνδέονται και μεταξύ τους, αλλά και με τα διάφορα αισθητήρια όργανα.
5. Tο αναπαραγωγικό σύστημα είναι πλήρως ανεπτυγμένο στη βασίλισσα και στον κηφήνα, ενώ η εργάτρια αν και θηλυκό έχει ατροφικό αναπαραγωγικό σύστημα, διαθέτει υποανάπτυκτες ωοθήκες και δεν ωοτοκεί υπό φυσιολογικές συνθήκες.
6. Tο αδενικό σύστημα. Η μέλισσα έχει αδένες σε όλο της το σώμα, οι οποίοι παράγουν πολλές ορμόνες, τις λεγόμενες φερεμόνες, οι οποίες είναι χρήσιμες για τη μέλισσα και τις δραστηριότητές της.
Φερεμόνες είναι ουσίες που παράγονται από τους αδένες της μέλισσας και ρυθμίζουν τη συμπεριφορά του μελισσιού. Ανάλογα με τη χημική ουσία που εκκρίνεται παρατηρείται και η αντίστοιχη συμπεριφορά από το μελίσσι και αυτό βοηθά στην επικοινωνία των μελισσών μεταξύ τους. Αν και έχουν μελετηθεί και αναγνωριστεί πολλές φερεμόνες, υπάρχουν και άλλες που μόνο οι μέλισσες γνωρίζουν την ύπαρξη και τη λειτουργία τους.
Φερεμόνες παράγουν η βασίλισσα, η εργάτρια, ο κηφήνας και ο γόνος.
Οι αδένες διακρίνονται σε:
– σε ενδοκρινείς οι οποίοι δρουν μέσα στο σώμα της και εκκρίνουν ορμόνες που έχουν σχέση με την ανάπτυξη και την συμπεριφορά της μέλισσας και
– σε εξωκρινείς που είναι και οι πιο σημαντικοί, γιατί επηρεάζουν βασικές λειτουργίες της εργάτριας μέλισσας: την επικοινωνία, την άμυνα την παραγωγή τροφής, την παραγωγή κεριού και την επεξεργασία της τροφής.
Οι πιο σημαντικοί εξωκρινείς αδένες είναι:
– Οι κηρογόνοι αδένες, όπου παράγεται το κερί. Υπάρχουν 4 ζεύγη κηρογόνων αδένων στην κοιλιά της μέλισσας. Μόνο η εργάτρια μέλισσα έχει κηρογόνους αδένες.
– Οι υπογαρυγγικοί αδένες, που παράγουν το βασιλικό πολτό στις νεαρές μέλισσες. Υπάρχουν μόνο στην εργάτρια. Όταν η μέλισσα μεγαλώσει οι υποφαρυγγικοί αδένες ατροφούν και παράγουν κυρίως, ένα ένζυμο, την ιμβερτάση, το σημαντικότερο ένζυμο για την παραγωγή μελιού, γιατί βοηθά στο να μετατρέπετε το νέκταρ σε μέλι.
– Οι μεταξογόνοι αδένες, οι οποίοι υπάρχουν μόνο στις προνύμφες που παράγουν το μετάξι για το πλέξιμο του κουκουλιού της προνύμφης. Όταν οι μέλισσες ενηλικιώνονται οι μεταξογόνοι αδένες εξαφανίζονται και στη θέση τους εμφανίζονται οι θωρακικοί σιελογόνοι αδένες.
– Ο αδένας της σπερματοθήκης παρέχει θρεπτικά συστατικά για να κρατηθούν ζωντανά τα σπερματοζωάρια που είναι συγκεντρωμένα στη σπερματοθήκη της βασίλισσας, τα οποία συγκέντρωσε η βασίλισσα στην σπερματοθήκη της κατά το ζευγάρωμα με τους κηφήνες στο «γαμήλιο ταξίδι» της και είναι εκατομμύρια και πρέπει να διατηρηθούν για όλη τη ζωή της βασίλισσας, από 2-4 ή και 5 έτη.
– Ο αδένας δηλητηρίου, είναι αυτός που παράγει και συγκεντρώνει το δηλητήριο, μέχρι τη στιγμή η μέλισσα θα κεντρίσει τον εχθρό της με το κεντρί. Βρίσκεται στο σύστημα του κεντριού της βασίλισσας και της εργάτριας.
– Οι σιαγονικοί αδένες, μοιάζουν με σάκο και βρίσκονται προσκολλημένοι στις σιαγόνες. Είναι πολύ μεγάλοι στην βασίλισσα και στην εργάτρια. Στη βασίλισσα είναι ο κυριότερος αδένας παραγωγής των φερεμονών της. Οι ορμόνες αυτές στέλνουν το μήνυμα στις μέλισσες του μελισσιού, ότι αυτή είναι η βασίλισσα τους. Οι ουσίες αυτές παίζουν σημαντικό ρόλο, κατά τη σμηνουργία και την προσέλκυση των μελισσών για τον αφεσμό, για την προσέλκυση κηφήνων, για την προτροπή των εργατριών για τη συλλογή τροφής.
Στις νεαρές εργάτριες οι σιαγονικοί αδένες παράγουν το σημαντικότερο λιπίδιο για την παραγωγή βασιλικού πολτού, ενώ σε μεγαλύτερη ηλικία παράγουν τις φερεμόνες επιθετικότητας και συναγερμού. Οι φερεμόνες αυτές προκαλούν συναγερμό στις άλλες μέλισσες, προκειμένου το μελίσσι να αμυνθεί σε κάποιο εχθρό.
Στον κηφήνα οι αδένες αυτοί είναι μικροί και οι εκκρίσεις τους άλλους κηφήνες να συγκεντρώνονται σε συγκεκριμένες περιοχές κατά τη διάρκεια του ζευγαρώματος με τη βασίλισσα.
– Οι σιελογόνοι αδένες. Υπάρχουν οι κεφαλικοί και οι θωρακικοί σιελογόνοι αδένες. Ο ρόλος τους είναι η διάλυση τροφών προς πέψη, η κατεργασία υλικών, όπως το κερί και στον καθαρισμό της βασίλισσας. Υπάρχουν στην βασίλισσα και στην εργάτρια. Ο κηφήνας έχει μικρούς και υποτυπώδεις.
– Ο αδένας Nassanoff ή Οσμητικός αδένας. Η σημαντικότερη ορμόνη προσανατολισμού παράγεται από τον αδένα Nassanoff. Οσμητικό αδένα διαθέτει η εργάτρια μέλισσα και ειδικά η συλλέκτρια μέλισσα. Η φερεμόνη αυτή δίνει πληροφορίες για την είσοδο της φωλιάς, την ύπαρξη νερού και τροφής, την αναζήτηση νέου καταφυγίου και βοηθάει στο σχηματισμό «τσαμπιού» κατά τη σμηνουργία.
– Ο αδένας Koschevnikov. Βρίσκεται στο σύστημα κεντριού της εργάτριας και της βασίλισσας και παράγει τη φερεμόνη του συναγερμού και της επιθετικότητας. Αυτή η φερεμόνη που παράγεται από τις εργάτριες μέλισσες κινητοποιεί και διεγείρει τις άλλες εργάτριες να επιτεθούν στο στόχο (εχθρό), που έχει ήδη μαρκαριστεί από τις εργάτριες φρουρούς.
– Οι αδένες Arnhart. Υπάρχουν στις εργάτριες και τη βασίλισσα. Παράγουν φερεμόνες με τις οποίες κατευθύνουν τις συλλέκτριες στα άνθη και στην είσοδο της φωλιάς, και παίζουν σημαντικό ρόλο στην κατασκευή των βασιλικών κελιών.
– Οι αδένες των κοιλιακών τεργιτών. Υπάρχουν μόνο στη βασίλισσα και παράγουν τη φερεμόνη της «βασιλικής ουσίας», που βοηθά στην αναγνώριση της βασίλισσας από τις μέλισσες μέσα στην κυψέλη και την αναγνώρισή της από τους κηφήνες κατά τη διάρκεια του «γαμήλιου ταξιδιού».
Ο γόνος παράγει φερεμόνες, που διεγείρουν την τάση συλλογής τροφής στις εργάτριες μέλισσες και αναστέλλει την ανάπτυξη των ωοθηκών τους.
Ο γόνος παράγει την φερεμόνη της θερμότητας, για να προσελκύσει τις παραμάνες μέλισσες να τον θρέψουν και τον ζεστάνουν.
ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ
ΟΡΑΣΗ : Η μέλισσα χρησιμοποιεί την όραση για τη συλλογή τροφής και για να βρει το δρόμο της επιστροφής στην κυψέλη, συγκρατώντας στη μνήμη της μια γωνία που σχηματίζεται μεταξύ τροφής- κυψέλης-ήλιου.Η μέλισσα μπορεί να χρησιμοποιεί σαν οπτικά ερεθίσματα, τα δέντρα, τους λόφους, οτιδήποτε ανάγλυφο για να δημιουργήσει μνήμη και να μπορεί να προσανατολίζεται. Ακόμα και τις συννεφιασμένες ημέρες βρίσκει το δρόμο της επιστροφής γιατί έχει την ικανότητα να αντιλαμβάνεται το πολωμένο φως.
– Η μέλισσα διακρίνει 4 χρώματα, το μπλε, το πρασινομπλέ, το κίτρινο και το υπεριώδες, αλλά δε βλέπει το κόκκινο. Το εύρος μήκους κύματος που βλέπει η μέλισσα είναι 300-650 nm, το κόκκινο όμως έχει ταυτιστεί πάνω από 650 nm, δηλαδή πάνω από αυτό που μπορεί να αντιλαμβάνεται σαν συχνότητα και δεν το βλέπει. Γενικά η μέλισσα αντιλαμβάνεται διαφορετικά τα ερεθίσματα που δέχεται, απ’ ότι ο άνθρωπος.
– Γι’ αυτό το λόγο οι μελισσοκόμοι βάφουν τις κυψέλες μπλε, πράσινες ή κίτρινες.
ΟΣΦΡΗΣΗ : Τα αισθητήρια όργανα της όσφρησης βρίσκονται στις κεραίες. Οι μέλισσες με την όσφρηση αντιλαμβάνονται άτομα της ίδιας κυψέλης και τις οσμές των λουλουδιών.
– Η οξύτητα της όσφρησης των μελισσών είναι 2 φορές μεγαλύτερη από αυτή του ανθρώπου.
ΓΕΥΣΗ : Τα αισθητήρια όργανα της γεύσης, βρίσκονται στο στόμα, στις κεραίες και στα μπροστινά πόδια.
– Η μέλισσα διακρίνει 4 γεύσεις: το γλυκό, το ξινό, το αλμυρό και το πικρό, αλλά το πιο σημαντικό είναι το γλυκό γιατί καθορίζει την προτίμησή της για το νέκταρ των φυτών.
ΑΦΗ : Τα αισθητήρια όργανα αφής είναι στις τρίχες του σώματος. Δεν είναι γνωστό τι είδους ερεθίσματα αντιλαμβάνονται.
ΑΚΟΗ : Τα όργανα της ακοής βρίσκονται στις κεραίες και στα πόδια. Η μέλισσα αντιλαμβάνεται ήχους και δονήσεις.
– Η συλλέκτρια μέλισσα με τον ήχο των φτερών της (ζουζούνισμα), δηλώνει στις φίλες της ότι έχει βρει τροφή.
ΑΛΛΕΣ ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ : Η μέλισσα αντιλαμβάνεται την αλλαγή στη θερμοκρασία του αέρα, τη μεταβολή στην ατμοσφαιρική πίεση και στη σχετική υγρασία και αντιλαμβάνεται την ύπαρξη διοξειδίου του άνθρακα με αισθητήρια όργανα που βρίσκονται στις κεραίες.
– Για τη συλλογή της τροφής η μέλισσα χρησιμοποιεί την όραση, την όσφρηση (στις κεραίες ) και τη μνήμη.
– Η επικοινωνία ανάμεσα στις μέλισσες της ίδιας κυψέλης γίνεται οπτικά, ακουστικά και με ορμόνες, τις φερομόνες.
ΤΟ ΚΕΝΤΡΙ :
Το κεντρί είναι το μοναδικό όπλο της μέλισσας εναντίον των εχθρών της και το χρησιμοποιεί για την άμυνα της φωλιάς της και την εξασφάλιση της τροφής της.
Κεντρί έχει η βασίλισσα και η εργάτρια μέλισσα, ο κηφήνας δεν έχει κεντρί. Το κεντρί της εργάτριας είναι ευθύ και έχει άγκιστρα, ενώ της βασίλισσας-μέλισσας είναι κυρτό και λείο.
Όταν η εργάτρια κεντρίσει, στην προσπάθεια της να φύγει από το σημείο του κεντρίσματος, δεν μπορεί να βγάλει το κεντρί της γιατί κολλά σε εκείνο το σημείο εξαιτίας των αγκίστρων και αφήνει όλο το σύστημα του κεντριού της και τους αδένες με το δηλητήριο στο σημείο του τσιμπήματος και μετά από λίγο πεθαίνει. Οι μυς όμως συνεχίζουν τα συσπώνται και το δηλητήριο να διοχετεύεται για 30-60 δευτερόλεπτα περίπου μετά που έχει ξεκολλήσει από το σώμα της μέλισσας. Η παραγωγή δηλητηρίου στην εργάτρια αυξάνει τις δύο πρώτες εβδομάδες και στην συνέχεια μειώνεται σταδιακά με την ηλικία. Στη βασίλισσα η μέγιστη παραγωγή δηλητηρίου είναι τη στιγμή που βγαίνει από το βασιλικό κελί, λίγο πριν αρχίσει τη μάχη της επικράτησής της με τις άλλες βασίλισσες.
Οι μέλισσες κεντρίζουν μία και μοναδική φορά στη ζωή τους και μετά πεθαίνουν !
Οι μέλισσες δεν τσιμπούν ποτέ χωρίς σημαντικό λόγο !
Οι μέλισσες χρησιμοποιούν το κεντρί ως αμυντικό μέσο για την υπεράσπιση της κοινωνίας και η επιβίωσή τους στηρίζεται σ’ αυτό. (Α. Θρασυβούλου 1998)