Σμηνουργία είναι ο φυσικός πολλαπλασιασμός του μελισσιού και οφείλεται στη βιολογική τάση των μελισσών για την διαιώνιση του είδους τους. Είναι ένα φυσικό και φυσιολογικό φαινόμενο κατά το οποίο ένα μελίσσι χωρίζεται σε δύο μέρη.
Αυτό συμβαίνει όταν ένα μέρος του πληθυσμού της κυψέλης μαζί με τη βασίλισσα φεύγουν από τη φωλιά τους για αναζήτηση καινούργια φωλιάς. Το τμήμα αυτό του πληθυσμού ονομάζεται αφεσμός. Ο υπόλοιπος πληθυσμός συνεχίζει να ζει στην κυψέλη όπου γεννιούνται καινούργιες βασίλισσες.
Η σμηνουργία είναι μια διαδικασία πολλών γεγονότων που άρχισαν αρκετές ημέρες ή εβδομάδες πριν συμβεί, και επηρεάζεται από διάφορους εσωτερικούς και εξωτερικούς παράγοντες όπως :
η θερμοκρασία,
η ανθοφορία,
η μεγάλη ποσότητα τροφής (νέκταρ και γύρη) που εισρέουν στην κυψέλη,
η ράτσα της βασίλισσας, ο συνωστισμός μέσα στην κυψέλη,
η ύπαρξη κηφήνων,
ο μεγάλος αριθμός εργατριών μελισσών,
η ποσότητα βασιλικής ουσίας που διανέμεται μεταξύ των εργατριών, κ.ά..
Η διαδικασία της σμηνουργίας αρχίζει νωρίς την Άνοιξη. Πριν όμως και σε όλη τη διάρκεια του χρόνου, οι εργάτριες χτίζουν και χαλάνε βάσεις βασιλικών κελιών. Τα βασιλικά κελιά μοιάζουν με βαλανίδια λόγω του σχήματός τους, και υπάρχει πάντα ένας αριθμός άδειων κελιών.
Δύο με τέσσερεις εβδομάδες πριν τη σμηνουργία, η ακολουθία της βασίλισσας, δηλαδή οι εργάτριες που ακολουθούν πάντα τη βασίλισσα αυξάνονται συνεχώς ταϊζοντας εντατικά τη βασίλισσα με βασιλικό πολτό, έχοντας σαν αποτέλεσμα ο ρυθμός της ωοτοκίας της να φθάνει στο ανώτατο σημείο, δηλαδή 1500-2000 ωά το εικοσιτετράωρο. Τότε η βασίλισσα ψάχνοντας συνεχώς για νέα κελιά για να τοποθετήσει τα ωά της, και λόγω έλλειψης χώρου, αναγκάζεται να γεννά μέσα στα βασιλικά κελιά ( βαλανίδια). Οι εργάτριες επιμηκύνουν τα τοιχώματα των βασιλικών κελιών για να χωράνε περισσότερα ωά και ταυτόχρονα ταϊζουν με βασιλικό πολτό τις προνύμφες που εκκολάπτονται. Αυτή η διαδικασία συνεχίζεται έως και μία εβδομάδα πριν τη σμηνουργία, μετά οι εργάτριες ( η ακολουθία της βασίλισσας) αλλάζουν συμπεριφορά. Λιγοστεύουν το τάϊσμα της βασίλισσας με βασιλικό πολτό, την αναγκάζουν να κινείται συνεχώς για να χάσει βάρος και να μάθει να πετάει. Η ωοτοκία διακόπτεται, ο ρυθμός εργασίας μειώνεται και το μελίσσι παρουσιάζει εικόνα απραξίας. Όταν σφραγιστούν τα πρώτα βασιλικά κελιά, το μελίσσι είναι έτοιμο μα πολλαπλασιαστεί.
Οι εργάτριες γεμίζουν το πρόλοβό τους με μέλι, για να τρέφονται τις πρώτες ημέρες (έως 10 ημέρες), ενώ οι μέλισσες – ανιχνεύτριες ψάχνουν για να βρούνε μια καινούργια φωλιά. Όταν τη βρουν επιστρέφουν στην κυψέλη και χορεύοντας ξεσηκώνουν τις υπόλοιπες μέλισσες για να φύγουν. Τότε οι μέλισσες ξεχύνονται ζωηρά γύρω από την κυψέλη με ένα χαρακτηριστικό βουητό και όλο το σμήνος πετάει για την καινούργια του φωλιά. Η καινούργια φωλιά συνήθως είναι ένας κορμός δένδρου, ένα κλωνάρι δένδρου, ένας τοίχος, μια κολόνα, κάθονται ακόμα και στα πιο απίθανα μέρη!
Σ’ αυτήν την καινούργια φωλιά οι μέλισσες κρέμονται η μία από τα νύχια της άλλης, η μία δίπλα στην άλλη ενωμένες, και σχηματίζουν το λεγόμενο μελισσοτσαμπί ή σμάρι. Πραγματικά βλέπεις ένα τσαμπί μελισσών που κρέμεται !
Μια απίστευτη εικόνα στα πιο απίθανα μέρη! Εξωτερικά είναι οι πιο ηλικιωμένες μέλισσες, εσωτερικά οι νεώτερες και στο κέντρο η βασίλισσα !
Εκεί ο αφεσμός θα παραμείνει περίπου μια ημέρα και οι μελισσοκόμοι που το ξέρουν φροντίζουν πάντα να ελέγχουν τη περιοχή και να μαζεύουν το μελίσσι τους.
Ο Μάϊος, ο μήνας των λουλουδιών και των αρωμάτων, ο μήνας που ο πληθυσμός του μελισσιού είναι στο ανώτατο σημείο, είναι και ο μήνας της σμηνουργίας και των αφεσμών.
Το υπόλοιπο μελίσσι της κυψέλης ηρεμεί, ο πληθυσμός αυξάνεται γιατί προστίθενται μέλισσες από τον εκκολαπτόμενο γόνο, και η πρώτη νεαρή βασίλισσα που εκκολάπτεται μονομαχεί με τις υπόλοιπες, επιβιώνει η δυνατότερη και αναλαμβάνει την αρχηγία του μελισσιού.
Ο γοητευτικός μικρόκοσμος των μελισσών ! Όσο περισσότερο γνωρίζει κανείς τη μέλισσα, τόσο περισσότερο γοητεύεται από τη ζωή της, ακόμα περισσότερο αντιλαμβάνεται ότι αυτό το μικρό, οργανωμένο και συστηματικό έντομο είναι τόσο μα τόσο σημαντικό για ολόκληρο το οικοσύστημα, δίνοντας συγχρόνως κάτι υπέροχα γευστικό και φοβερά θρεπτικό και θεραπευτικό, το μέλι, αυτό το φυσικό βιολογικό προϊόν, αγαπημένη τροφή των ανθρώπων για αιώνες !